Құрсаудағы астық: инфрақұрылымдық коллапс диқандар еңбегін қалай құнсыздандыруда  

Биылғы маусымда солтүстік өңірлердің диқандары парадоксқа тап болды: ауыр еңбектің жемісі болуы тиіс мол астық логистикалық тұзаққа айналды. Бидай, зығыр және рапс жиналды, бірақ оларды алқаптан шығару іс жүзінде мүмкін емес. Астық «тұтқында» қалды, ал оның рентабельділігі бүкіл жинау науқанының «тар мойнына» айналған элеватор қақпасында тұрған әрбір күн сайын еріп барады.

Мәселе жүйелі сипат алды. «Элеваторлар толы, қайда тапсырарын білмейді», — бұл әртүрлі аудандардағы фермерлердің ортақ жанайқайы. «Әдеттегідей, бәрі толы, орын жоқ».

Статистика үшін жетістік болып көрінетін жоғары жалпы өнім – жергілікті диқан үшін коллапсқа ұласты. Фермерлер астық тапсыру үшін үлкен кезектерде тұруға мәжбүр екенін хабарлайды. «Кезектер өте үлкен – адамдар екі тәуліктен бері тұр», — дейді шаруашылық басшыларының бірі.

Бұл логистикалық сал болудың тікелей экономикалық салдары бар. Астық шығару жылдамдығы бірнеше есеге төмендеді. Қалыпты режимде элеваторға күніне бес-алты рейс жасайтын шаруашылықтар енді бір рейсті әрең үлгереді. «Біз бәрін әлдеқашан шығарып тастар едік», — дейді фермер жоғалтқан уақыты мен пайдасын есептеп.

Өз қоймалары жоқ фермерлер ең осал жағдайда қалды. Олар астықты кез келген жерде, тіпті «қырманда» қалдыруға мәжбүр болып, «әуреге түсуде».

Диқандардың өздерінің айтуынша, коллапстың себептері тек қуаттылықтың жетіспеушілігінде ғана емес, сонымен қатар менеджмент пен бәсекелестікке де байланысты. Біріншіден, мүдделер қақтығысы анық сезіледі: «Элеваторлардың бәрі жекеменшік, олар бірінші кезекте өз астығын кіргізеді, ал біз екі күн кезекте тұрамыз». Екіншіден, қабылдау пункттеріндегі жұмыстың тиімсіз ұйымдастырылуы әсер етуде. Қызметкерлердің жетіспеушілігі мен баяулық туралы тікелей шағымдар бар: «Оларда адам жетіспейді, бір ауысымда жұмыс істейді, бәрі тежеліп тұр. Ешқандай тәртіп жоқ».

Жағдайды өңіраралық логистика да қиындатуда. Диқанның айтуынша, элеваторлардың бірі «бүкіл Ақмола облысынан [астық] тасып жатқандықтан» толып қалған, бұл жергілікті өндірушілерге орын қалдырмаған.

Бұл дағдарыс аграрлық сектордағы экономикалық жіктелуді айқын көрсетті. Біреулер тәуліктеп кезекте тұрғанда, басқалары – әдетте, ірі шаруашылықтар – жағдайды сырттан бақылауда. Олардың сабырлылығының сыры қарапайым: «Біздің өз қоймаларымыз бен кептіргіштеріміз бар, сондықтан элеваторға тәуелді емеспіз – бәрін өзіміз жасаймыз».

Биылғы жылы жеке сақтау және өңдеу инфрақұрылымының болуы өміршеңдіктің басты факторына айналды. Бұл кезекке тұрмауға ғана емес, сонымен қатар нарықта баға күту позициясын ұстануға мүмкіндік береді. Элеватор қақпасында тұрған фермерлер не астықты мүлдем сатпауға («теңізден тосын сый күтіп»), не шығынға батуға мәжбүр. 

Сонымен қатар, жанармай, қосалқы бөлшектер мен жалақы шығындары өсуде.

Ең өкініштісі, бұл жағдай бірегей емес. «Былтыр да, биыл да – сол жағдай», — деп қорытындылады диқандардың бірі. 2025 жылғы астық элеваторлардағы «тар мойын» мәселесін шұғыл шешпейінше және жеке сақтау инфрақұрылымын дамытпайынша, аграрлық сектор өз жетістігінің кепілі болып қала беретінін көрсетті.